Duydum Ki Bir Kızın Olmuş 9

Türkü, Türkiye’nin sözlü geleneğinde, bir ezgi ile söylenen enam şiirlerinin her çeşidine maruz ad. Türkü sözcüğü, Türk adının sonuna, dikkat eki olan “î” ekinin getirilmesiyle ortaya çıkmıştır. “Türkî”, Türk ile müntesip ve Türk’e özgü anlamında da kullanılır.

Türkü, kendine özgü ve mukannen bir ezgi ile söylenen, hece ölçüsüyle yazılan ve zamanla anonimleneşelendiren bir nazım biçimidir. Yırler asıl dörtlüklerle, onu izleyen nakaratlardan oluşur. Yırlerdeki dörtlüklere (üçlük veya ikilik bile olabilir) “bent” adı verilir. Nakaratlar ise enam dilinde “ilhak” ve “kavuştak” olarak adlandırılır. Kavuştaklar her ezgiden sonrasında gene edilen ikilik (ya da elan çok) dizelerdir.

Yırnün mukannen bir şekli yoktur. Bir koşma, bir semai, bir destan ya da rastgele bir enam şiiri türkü ezgisiyle söylendiğinde türkü olabilir. Bu yüzden türkü tipinin en kupkuru özelliği melodisidir. Yırler hece ölçüsünün her sözıbıyla söylenir. şu demek oluyor ki hece adetsı itibarıyla bir sınırlama gayrimümkün.

Yırlerin mehabetli çoğunluğu anonimdir ya da ağızdan ağza söylenirken söyleyeni kaybolmuştur. Yırler bu şekilde enamın varlıkı olurlar ve enamın her kesimine hitap eden sanat adamılar aracılığıyla albümlerde, konserlerde ve canlı performanslarda kullanılan münteşir bir çalgı türüdür. Yırler çoğu kere, bir huy hadiseı ya da bir kahramanlık mukabilsında doğar ve yayılırlar. Yırler, doğdukları bölgenin özelliklerini koruyamazlar. Taşındıkları bölgelerde kişilerin, zemin adlarının, ayrıca mevzuların üstelik değiştiği görüldüğü ciğerin, nerede doğduklarını saptamak kudretleşir.

Mahmut Ragıp Gazimihal, ezgilere için usulsüz ve usullü yırler olarak dü tefrik yapar. Usulsüz olanlar; divan, bozlak, koşma, hoyrat ve Çukurova’yı ciğerine meydan uzun havalardır. Usullü olan yırler grubunda ise ekseriyetle temaşa havaları zemin kırmızıır ki bunlara Konya’da oturak havası, Şanlıurfa’da kırık âlem adı verilmektedir.

Türklerde maslahatlenen konulara için bile sınıflama fail yazarlar vardır. Konularına için yırler:

Ninniler
Çocuk yırleri
Tabiat yırleri
Aşk yırleri
Kahramanlık ve bayrakaltı yırleri
Merasim yırleri
İş yırleri
Kontralıklı yırleri
Ölüm yırleri (Ağıt)
Sahne yırleri
Tabiat ve hayvan yırleri
Efe ve derebeyi yırleri
Cinayetler ve zehirklı olaylarla alakalı yırleri
Güldürücü yırleri